Las inscripciones perdidas de la basílica altomedieval de San Salvador de Oviedo
DOI:
https://doi.org/10.5944/etfiii.33.2020.26141Palabras clave:
Epigrafía medieval, Liber Testamentorum, Catedral de San Salvador, Oviedo, Alfonso II, Fruela I, colegio apostólico, Reino de Asturias, poesía medieval = Medieval Epigraphy, Cathedral of San Salvador, Apostolic College, Kingdom of Asturias, Medieval Poetry.Resumen
El Liber Testamentorum Ouetensis, elaborado por orden del obispo Pelayo (1097-1130), ha preservado el texto de unas inscripciones colocadas en el presbiterio, a ambos lados del altar mayor, de la basílica altomedieval del Salvador de Oviedo. Conmemoraban la fundación por Fruela I (757-768) y la restauración a cargo de su hijo Alfonso II (791-842), se disponían misas en honor de este, y se dedicaba el templo al Salvador. Hemos procurado reconstruir la disposición original de los textos gracias a sus recursos poéticos, inadvertidos hasta la fecha. Pensamos que los epígrafes fueron tres, de forma cuadrada. Su contenido sufrió una interpolación relativa a la periodicidad de las misas por Alfonso II. Se ha examinado el origen del patrocinio doble de la basílica ovetense: el Salvador y el colegio apostólico. La elección del primero responde a una oleada europea contemporánea, probable reflejo de disposiciones de los papas Gregorio II y III, en el segundo cuarto del siglo VIII; la del segundo evoca la concepción isoapostólica de Constantino, importada de Bizancio quizá por intermediación de Pipino III, ya en época de Fruela I.Abstract
The Liber Testamentorum Ouetensis, prepared by order of Bishop Pelayo (1097-1130), has preserved the text of some inscriptions placed in the presbytery, on both sides of the main altar, of the early medieval Saviour’s basilica of Oviedo. They commemorated the foundation by King Fruela I (757-768) and its restoration by his son King Alfonso II (791-842), arranging masses in honor of the latter, and dedicating the temple to the Saviour.
We have tried to reconstruct the original layout of the texts thanks to their poetic resources, unnoticed to date. We think that we are dealing with three square-designed epigraphs. Its content suffered an interpolation regarding the periodicity of the masses prayed for Alfonso II. The origin of the double dedication of the Oviedo’s basilica has been examined: the Saviour and the Apostolic College. The choice of the first responds to a contemporary European wave, likely a reflection of the provisions of both Popes Gregory II and Gregory III, in the second quarter of the eighth century; that of the second evokes the isoapostolic self-consciousness of Emperor Constantine, imported from Byzantium perhaps through the intermediation of King Pipin III, already at the time of Fruela I.
Descargas
Citas
ANGENENDT, Arnold: «Der römische und gallo-fränkische Anti-Ikonoklasmus», Frühmittealterliche Studien, 35 (2001), pp. 201-225.
ARBEITER, Achim: Alt Sankt Peter in Geschichte und Wissenschaft, Berlín, Gebr. Mann, 1988.
ARBEITER, Achim y NOACK-HALEY, Sabine: Hispania Antiqua. Christliche Denkmäler des frühen Mittelalters, Maguncia, Philipp von Zabern, 1999.
ARNULF, Arwed: Versus ad picturas. Studien zur Titulusdichtung als Quellengattung der Kunstgeschichte von der Antike bis zum Hochmittelalter, Munich-Berlín, Deutscher Kunstverlag, 1997.
AUZÉPY, Marie-France: L’histoire des iconoclastes, París, Association des Amis du Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance, 2007.
BALDOVIN, John F.: The Urban Character of the Christian Worship. The Origins, Development, and Meaning of Stational Liturgy, Roma, Pontificium Institutum Studiorum Orientalium, 1987.
BARRAU-DIHIGO, Lucien: Historia política del reino asturiano (718-910), Gijón, Silverio Cañada editor, 1989 (traducción de Recherches sur l’histoire politique du royaume asturien).
Becerro Galicano digital .
BELTING, Hans: Bild und Kult. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst, Munich, C. H. Beck, 1991.
BERTELLI, Carlo: «La pittura medievale a Roma en el Lazio», La pittura in Italia. L’Alto Medioevo, Milán, Electa, 1994, pp. 206-242.
BIDDLE, Martin: The Tomb of Christ, Stroud, Sutton Publishing, 1999.
BINDING, Günther: Deutsche Königspfalzen von Karl dem Grosse bis Friedrich II (765-1240), Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1996.
BLAIR, John: The Church in anglo-saxon society, Oxford, Oxford University Press, 2005.
BRANDENBURG, Hugo: Die frühchristlichen Kirchen in Rom, Ratisbona, Schnell und Steiner, 2006.
BRANDES, Wolfram: Finanzverwaltung in Krisenzeiten. Untersuchungen zur byzantinischen Administration im 6.-9. Jahrhundert, Fráncfort, Löwenklau-Gesellschaft e. V., 2002.
BRANDES, Wolfram: «Das Schweigen des Liber pontificalis. Die »Enteignung« der päpstlichen Patrimonien Siziliens und Unteritaliens in den 50er Jahren des 8. Jahrhunderts», Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 32 (Fontes Minores XII), Fráncfort, 2014, pp. 97-204.
BRANDES, Wolfram: «Byzantinischer Bilderstreit, das Papsttum und die Pippinsche Schenkung. Neue Forschungen zum Ost-West-Verhältnis im 8. Jahrhundert», Byzanz zwischen Orient und Okzident 9.2. Menschen, Bilder, Sprache, Dinge. Wege der Kommunikation zwischen Byzanz und dem Westen 2: Menschen und Worte, Maguncia, 2018, pp. 63-80.
BRUBAKER, Leslie y HALDON, John F.: Byzantium in the Iconoclast Era, c. 680-850. A history, Cambridge, Cambridge University Press, 2011.
BRUBAKER, Leslie: Inventing Byzantine Iconoclasm, Leeds, Bristol Classical Press, 2012.
CAMPO, Alberto del: Obras completas de Beato de Liébana, Madrid, Editorial Católica, 1995.
CARVALLO, Luis Alfonso de: Antigüedades y cosas memorables del Principado de Asturias, Gijón, Silverio Cañada editor, 1988.
CASO, Francisco de: La construcción de la catedral de Oviedo (1293-1587), Oviedo, Universidad de Oviedo, 1981.
CASTRO CORREA, Ainoa, y RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel: Colección diplomática altomedieval de Galicia. Documentación en escritura visigótica de la sede lucense, t. 2, Lugo, Publicaciones de la diócesis de Lugo, 2019.
CAVERO DOMÍNGUEZ, Gregoria, y MARTÍN LÓPEZ, Encarnación: Colección documental de la catedral de Astorga. I (646-1126), León, Centro de estudios e investigación «San Isidoro», 1999.
Códice Testamento de Alfonso II y estudio de la obra, Granda (Siero), Madú, 2005, vol I.
CODOLGA, Corpus Documentale Latinum Gallaeciae <https://corpus.cirp.es/codolga/>.
CONGAR, Yves-Marie: L’ecclésiologie du haut Moyen Âge, París, Du Cerf, 1968.
CORBO, Virgilio: Il Santo Sepolcro di Gerusalemme, Jerusalén, Studium Biblicum Franciscanum, 1982.
Corpus Pelagianum, manuscrito 1513 de la Biblioteca Nacional de España.
DAGRON, Gilbert: Empereur et prêtre. Étude sur le «césaropapisme» byzantin, París, Gallimard, 1996.
DE BLAAUW, Sible: Cultus et decor. Liturgie en architektuur in laatantiek en middeleeuws Rome. Basilica Salvatoris, Sanctae Mariae, Sancti Petri, Delft, Eburon, 20073.
DEICHMANN, Friedrich Wilhelm: «Das Oktogon von Antiocheia: Heroon-Martyrion, Palastkirche oder Kathedrale?», Rom, Ravenna, Konstantinopel, Nahe Osten. Gesammelte Studien zur spätantiken Architektur, Kunst und Geschichte, Wiesbaden, Franz Steiner, 1982, pp. 783-799.
DESHUSSES, Jean: Le sacramentaire grégorien. Ses principales formes d’après les plus anciens manuscrits, Friburgo-Suiza, Éditions universitaires Fribourg-Suisse, 19923.
DESWARTE, Thomas: De la destruction à la restauration. L’idéologie du royaume d’Oviedo-León (VIIIe-XIe siècles), Turnhout, Brepols, 2003.
DÍAZ Y DÍAZ, Manuel C.: Asturias en el siglo VIII. La cultura literaria, Oviedo, Sueve, 2001.
DIEGO SANTOS, Francisco: Inscripciones medievales de Asturias, Oviedo, Consejería de Educación, Cultura, Deportes y Juventud del Principado de Asturias, 1994.
DORRONZORO RAMÍREZ, Pablo: Poder e identidad de los obispos del reino de León en el siglo XI, Madrid, La Ergástula, 2011.
DOWNEY, Gerald: «The name of the church of St. Sophia in Constantinople», Harvard Theological Review, 52 (1959), pp. 37-41.
DRAKE, H. A.: «Nicaea to Tyre (325-335): the bumpy road to a christian Empire», Antiquité Tardive, 22 (2014), pp. 43-52.
DUCHESNE, Louis (ed.): Le Liber Pontificalis, París, De Boccard, 1981.
DVORNIK, Francis (František): The idea of apostolicity in Byzantium and the legend of Saint-Andrew, Washington, Dumbarton Oaks, 1958.
EGERIA: Itinerarium, ed. de ARCE, Agustín, Itinerario de la virgen Egeria, Madrid, Editorial Católica, 1980.
EHWALD, Rudolf (ed.): Monumenta Germaniae Historica. Auctorum antiquissimorum tomus XV. Aldhelmi opera, Berlín, Weidmann, 1919.
EUSEBIO DE CESAREA: Historia eclesiástica, Edición de SCHWARTZ, Eduard y Mommsen, Theodor: Eusebius. Die Kirchengeschichte. Eusebius Werke, Bd. II-II2. Leipzig, J. C. Hinrich, 1903 y 1908.
EUSEBIO DE CESAREA: Vida de Constantino, ed. y trad. de GURRUCHAGA, Martín. Madrid, Gredos, 1994.
EWALD, Paul y HARTMANN, Ludwig (eds.): Gregorii I Papae Registrum epistularum, Libri I-VII, (MGH, Epistulae), Hannover, Hahn, 1891-1899.
EWIG, Eugen: «Die Kathedralpatrozinien im römischen und fränkischen Gallien», Historisches Jahrbuch, 79 (1960), pp. 1-61.
EWIG, Eugen: «Der Petrus- und Apostelkult im spätrömischen und fränkischen Gallien», Zeitschrift für Kirchengeschichte, LXXI (1960), pp. 215-251.
FERNÁNDEZ CONDE, Francisco Javier: El Libro de los Testamentos de la catedral de Oviedo, Roma, Iglesia nacional española, 1971.
FERNÁNDEZ CONDE, Francisco Javier, y FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Jesús: «Abades, obispos y poder social», Territorio, Sociedad y Poder, 4 (2009), pp. 65-94.
FLORIANO CUMBREÑO, Antonio Cristino: Diplomática española del período astur. Estudio de las fuentes documentales del reino de Asturias (718-910). Cartulario crítico, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1949-1951, 2 vols.
FLORIANO LLORENTE, Pedro: Colección diplomática del monasterio de San Vicente de Oviedo, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1968.
GAMBRA, Andrés: Alfonso VI. Cancillería, curia e imperio, vol. II, colección diplomática, León, Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro», 1998.
GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César: Arqueología cristiana de la Alta Edad Media en Asturias, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 1995.
GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César: «Notas sobre teología política en el Reino de Asturias: la inscripción del altar de Santa María de Naranco (Oviedo) y el testamento de Alfonso II», Arqueología y territorio medieval, 10/1 (2003), pp. 137-170.
GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César: «Cruz de los Ángeles, Oviedo», en GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César (ed.), Signum salutis. Cruces de orfebrería de los siglos VII al XII, Oviedo, Consejería de Cultura y Turismo del Principado de Asturias-KRK, 2008, pp. 120-127.
GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César: «La Cruz de la Victoria de la Cámara Santa de la Catedral de Oviedo como ejemplo de la confección de relicarios en el Reino de Asturias», Codex Aquilarensis, 32 (2016), pp. 27-56.
GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César: «La basílica prerrománica de San Salvador de Oviedo: advocaciones, consagración y disposición de sus altares», en Gerardo Boto Varela y César García de Castro Valdés (eds.), Materia y acción en las catedrales medievales (ss. IX-XIII): construir, decorar, celebrar, Oxford, Archaeopress, 2017, pp. 3-30.
GARCÍA DE CASTRO VALDÉS, César: «Variaciones sobre el tema del Salvador y el colegio apostólico en la catedral de Oviedo. Aventuras y desventuras de una advocación», Codex Aquilarensis, 34 (2018), pp. 89-114.
GARCÍA LARRAGUETA, Santos Agustín: Colección de documentos de la catedral de Oviedo, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1962.
GARCÍA RODRÍGUEZ, Carmen: El culto de los santos en la España romana y visigoda, Madrid, CSIC, 1966.
GERO, Stephen: Byzantine Iconoclasm during the reign of Leo III, Lovaina, CSCO, 1973.
GIL FERNÁNDEZ, Juan (introducción y edición crítica), MORALEJO ÁLVAREZ, José Luis (traducción y notas), y RUIZ DE LA PEÑA SOLAR, Juan Ignacio (estudio preliminar): Crónicas asturianas, Oviedo, Universidad de Oviedo, 1985.
GINDELE, Corbinian: «Die gallikanischen «Laus perennis» Klöster und ihre «ordo officii»», Revue bénédictine, 69 (1959), pp. 32-48.
GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Julián: Inscripciones mozárabes de Andalucía, Sevilla, Athenaica, 2018 (reimp.).
GONZÁLEZ GARCÍA, Vicente José: El Oviedo antiguo y medieval (estudio histórico-arqueológico sobre los orígenes y la fundación de la ciudad), Oviedo, Ayuntamiento de Oviedo, 1984.
GOUILLARD, Jean: «Aux origines de l’iconoclasme: le témoignage de Grégoire II», Textes et mémoires du Centre de recherche d’histoire et civilisation de Byzance, 3 (1968), pp. 243-307.
GRABAR, André: La iconoclastia bizantina, Madrid, Akal, 1998.
HÄUßLING, Angelus: Mönchskonvent und Eucharistiefeier. Eine Studie über die Messe in der abendländischen Klosterliturgie des frühen Mittelalters und zur Geschichte der Messhäufigkeit, Münster, Aschendorff, 1973.
HAUTHALER, Willibald, Die Arnonischen Güterverzeichnisse nebst einem Anhänge, Salzburger Urkundenbuch, I, Salzburgo, 1898.
HERRERO DE LA FUENTE, Marta: Colección diplomática del monasterio de Sahagún (857-1230), vol. III (1073-1109), León, Centro de estudios e investigación «San Isidoro», 1988.
HOYO CALLEJA, Javier del: «BU3. Inscripción votiva cristiana», Carmina Latina Epigraphica Hispaniae (http://cle.us.es/clehispaniae/comment.jsf?idioma=1&code=BU3).
HÜBNER, Emil: Inscriptiones Hispaniae Christianae, Berlín, Georg Reimer, 1871.
ISLA FREZ, Amancio: La sociedad gallega en la Alta Edad Media, Madrid, CSIC, 1992.
ISLA FREZ: «El rey Favila, la reina Froiliuba y la fundación de la iglesia de Santa Cruz de Cangas», Studia historica. Historia medieval, 33 (2015), pp. 155-171.
IVORRA, Adolfo: Liturgia hispano-mozárabe, Barcelona, Centre de Pastoral Litúrgica, 2017.
JACOBSEN, Werner, SCHÄFFER, Leo y SENNHAUSER, Hans Rudolf: Vorromanische Kirchenbauten, Munich, Prestel, 1991.
JACOBSEN, Werner: Die Pfalzen Karls des Grossen. Revisionen und neue Fragen. Stuttgart, Franz Steiner, 2017.
JANINI CUESTA, José: Liber ordinum episcopal (Cód. Silos, Arch. monástico, 4), Silos, Abadía de Silos, 1991.
JOUNEL, Pierre: Le culte des saints dans les basiliques du Latran et du Vatican au douzième siècle, Roma, École Française de Rome, 1977.
KNÖGEL-ANRICH, Elsmarie: Schriftquellen zur Kunstgeschichte der Merowingerzeit, Hildesheim-Zürich-Nueva York, Georg Olms, 19922.
KRANNICH, Torsten, SCHUBERT, Christoph, SODE, Claudia: Die ikonoklastische Synode von Hiereia 754, Tubinga, Mohr Siebeck, 2003.
KRÜGER, Jürgen: Die Grabeskirche zu Jerusalem, Ratisbona, Schnell und Steiner, 2000.
LAPIDGE, Michael: The cult of St Swithun, Oxford, Clarendon Press, 2003.
LE MAÎTRE, Philippe: «Image de Christ, image de l’empereur. L’example du culte du Saint Sauveur sous Louis le Pieux», Revue d’histoire de l’Église de France, 68, nº 181 (1982), pp. 201-212
Les premiers monuments chrétiens de la France. 2: Sud-Ouest-Centre, París, Picard-Ministère de la Culture, 1996.
Les premiers monuments chrétiens de la France. 3: Ouest-Nord-Est, París, Picard-Ministère de la Culture, 1998.
LEVISON, Wilhelm: England and the Continent in eighth Century, Oxford, Clarendon Press, 19982.
Liber Testamentorum, Barcelona, Moleiro, 1995 (facsímil del cód. nº 1 del Archivo Capitular de Oviedo).
LORENZANA, Francisco Antonio: Breuiarium gothicum secundum regulam beatissimi Isidori, Madrid, Joaquín Ibarra, 1775.
LOSCERTALES DE GARCÍA DE VALDEAVELLANO, Pilar: Tumbos del monasterio de Sobrado de los Monjes. Volumen I. Tumbo primero, Madrid, Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural, 1976.
LUCAS ÁLVAREZ, Manuel: El Tumbo de San Julián de Samos (siglos VIII-XII). Estudio introductorio. Edición diplomática. Apéndice e índices, Santiago de Compostela, Caixa Galicia, 1986.
LUCAS ÁLVAREZ, Manuel: La documentación del Tumbo A de la catedral de Santiago de Compostela. Estudio y edición, León, Centro de estudios e investigación «San Isidoro», 1997 (Santiago de Compostela, Cabildo de la catedral de Santiago-Seminario de Estudios Galegos, 1998).
MAINSTONE, Roland J.: Hagia Sophia. Architecture, Structure and Liturgy of Justinian’s great Church, Londres, Thames and Hudson, 19972.
MANGO, Cyril: Le développement urbain de Constantinople, IVe-VIIe siècles, París, De Boccard, 19902.
MARAÑÓN DE ESPINOSA, Alfonso: Libro de los Estatutos y Constituciones de la Santa Iglesia de Oviedo, con el Ceremonial y calendario de sus fiestas antiguas…, Salamanca, Juan Fernandez, 1588 (Luarca, 19742).
MARTÍNEZ DÍEZ, Gonzalo y RODRÍGUEZ, Félix: La colección canónica hispana, I-VI, Madrid, CSIC, 1966-2002.
MICHELS, H.: «Zur Echtheit der Briefe Papst Gregors II. an Kaiser Leo III.», Zeitschrift für Kirchengeschichte, 99 (1988), pp. 376-391.
MIGUEL VIGIL, Ciriaco: Asturias monumental, epigráfica y diplomática. Datos para la historia de la provincia, Oviedo, Imprenta del Hospicio Provincial, 1887, 2 vols. (ed. facs. 1987).
MÍNGUEZ FERNÁNDEZ, José María: Colección diplomática del monasterio de Sahagún (siglos IX y X), León, Centro de estudios e investigación «San Isidoro», 1976.
MIRANDA DUQUE, Andrea (llectura ya índices), y GARCÍA ARIAS, Xosé Lluis (estudiu llingüísticu): Documentos orixinales de los sieglos IX-X de los archivos del Monesteriu de San Pelayo y de la Catedral d’Uviéu, Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana-Universidá d’Uviéu, 2011.
MOHLBERG, Leo Kunibert: Das fränkische Sakramentarium gelasianum in alamannischer Überlieferung, Münster, Aschendorff, 19392.
MOHLBERG, Leo Kunibert: Die älteste erreichbare Gestalt des Liber sacramentorum anni circuli der römischen Kirche, Münster, Aschendorff, 19672.
MORALES, Ambrosio de: Viage de Ambrosio de Morales por orden del rey D. Phelipe II a los reynos de León, y Galicia, y Principado de Asturias, para reconocer las reliquias de Santos…, Madrid, Antonio Marín, 1765.
MORALES, Ambrosio de: Coronica general de España, XIII, Madrid, Antonio Sancha, 17912.
NÚÑEZ GONZÁLEZ, Manuel: «Inscripciones de la Galicia altomedieval», Revista de Guimarâes, 89 (1979), pp. 293-320.
OHME, Heinz: Acta Conciliorum Oecumenicorum, Concilium Constantinopolitanum a. 691/92 in Trullo habitum, Berlín-Nueva York, De Gruyter, 2013.
OSWALD, Friedrich, SCHAEFFER, Leo y SENNHAUSER, Hans Rudolf: Vorromanische Kirchenbauten, vol. I, Munich, Prestel, 19912.
PÉREZ DE URBEL, Justo, y GONZÁLEZ RUIZ-ZORRILLA, Atilano: Historia Silense. Edición crítica e introducción, Madrid, CSIC, 1959.
PIÉTRI, Charles: Roma christiana. Recherches sur l’eglise de Rome, son organisation, sa politique, son idéologie de Miltiade à Sixte III (311-440), Roma, École Française de Rome, 1976.
PINELL, Jorge: «El oficio hispano-visigótico«, Hispania Sacra, 19 (1957), pp. 385-427.
PINELL, Jordi: Liturgia hispánica, Barcelona, Centre de Pastoral Litúrgica, 1998.
PRELOG, Jan: Die Chronik Alfons´III. Untersuchung und kritische Edition der vier Redaktionen, Fráncfort del Meno-Berna-Cirencester, Peter D. Lang, 1980.
PRIETO ENTRIALGO, Clara Elena: Coleición diplomática del monesteriu de San Salvador de Corniana (1024-1499), Uviéu, Academia de la Llingua asturiana, 2004.
PRINZ, Friedrich: Frühes Mönchtum im Frankenreich, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 19882.
RAU, Reinhold (ed.): Quellen zur karolingischen Reichsgeschichte. I. Die Reichsannalen, Darmstadt, Wissenschaftliche Bichgesellschaft, 1955.
RICHÉ, Pierre: Les carolingiens. Une famille qui fit l’Europe, París, Hachette, 19972.
RODRÍGUEZ DÍAZ, Elena Esperanza: «Estudio codicológico», Liber Testamentorum Ecclesiae Ouetensis, Barcelona, Moleiro, 1995, pp. 11-92.
RODRÍGUEZ VILLAR, Víctor Manuel: Libro de Regla del Cabildo (Kalendas I). Estudio y edición del manuscrito nº 43 de la catedral de Oviedo, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 2001.
RODRÍGUEZ-PANTOJA MÁRQUEZ, Miguel: «La métrica de los Carmina Latina Epigraphica datables entre los siglos VI al X», en SOLANA PUJALTE, Julián (ed.): Estudios de prosodia y métrica latina tardía y medieval, Córdoba, Servicio de publicaciones de la Universidad de Córdoba, 1999, pp. 29-70.
RUIZ ASENCIO, José Manuel: Colección documental del archivo de la catedral de León (775-1230). III (986-1031) y IV (1032-1109), León, Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro», 1987 y 1990.
RUIZ ASENCIO, José Manuel, RUIZ ALBI, Irene, y HERRERO JIMÉNEZ, Mauricio: Colección documental del monasterio de San Román de Entrepeñas (940-1608), León, Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro», 2000.
SÁEZ, Carlos, y GONZÁLEZ DE LA PEÑA, Mª del Val: La Coruña. Fondo antiguo (788-1065), vol. 1, Alcalá de Henares, Universidad de Alcalá, 2003.
SÁEZ, Emilio: Colección documental del archivo de la catedral de León (775-1230). I (775-952), León, Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro», 1990.
SÁEZ, Emilio, y SÁEZ, Carlos: Colección documental del archivo de la catedral de León (775-1230). II (953-985), León, Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro», 1990.
SÁEZ, Emilio, y SÁEZ, Carlos: Colección diplomática del monasterio de Celanova (842-1230). 1. 842-942, Alcalá de Henares, Universidad de Alcalá, 1996.
SALIOU, C.: «À Antioche-sur-l’Oronte. L’église de Constantin entre histoire et mémoire», Antiquité Tardive, 22 (2014), pp. 125-136.
San Leandro, San Isidoro, San Fructuoso. Reglas monásticas de la España visigoda, Edición de Julio Campos Ruiz e Ismael Roca Meliá, Madrid, Editorial Católica, 1971.
SÁNCHEZ ALBORNOZ, Claudio: Orígenes de la nación española. Estudios críticos sobre la historia del reino de Asturias, vol. II, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1974.
SANSTERRE, Jean-Marie: Les moines grecs et orientaux à Rome aux époques byzantine et carolingienne (milieu du VIe s. – fin du IXe s.), Bruselas, Palais des Académies, 19932.
SANZ FUENTES, Mª Josefa: «Transcripción», Liber Testamentorum ecclesiae Ouetensis, Barcelona, Moleiro, 1995.
SAUER, Joseph: Symbolik des Kirchengebäudes und seiner Ausstattung in der Auffassung des Mittelalters, Münster, Mehring und Höbbeling, 19642.
SAWYER, Peter Hayes: Anglo-saxon Charters. An annotated list and bibliography, Londres, The Royal Historical Society, 1968.
SCHIEFFER, Rudolf: Die Entstehung von Domkapiteln in Deutschland, Bonn, Ludwig Röhrscheid, 1982.
SCHLOSSER, Julius von: Quellen zur Kunstgeschichte des abendländischen Mittelalters, Hildesheim-Zürich-Nueva York, Georg Olms, 19862
SCHLOSSER, Julius von: Schriftquellen zur Geschichte der karolingischen Kunst, Hildesheim-Zürich-Nueva York, Georg Olms, 19882.
SCHLUNK, Helmut: Las cruces de Oviedo. El culto de la Vera Cruz en el reino asturiano, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos-Consejería de Educación y Cultura del Principado, 1985.
SCHREINER, Peter: «Der byzantinische Bilderstreit. Kritische Analyse der zeitgenössischen Meinungen und das Urteil der Nachwelt bis heute», Bisanzio, Roma e Italia nell’Alto medioevo, Spoleto, Centro Italiano per lo Studio dell’Alto Medioevo, 1988, I, pp. 319-407.
SENNHAUSER, Hans Rudolf (ed.): Frühe Kirchen im östlichen Alpengebiet, Munich, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 2003.
SPECK, Paul: Kaiser Leo III. Die Geschichtswerke des Nikephoros und des Theophanes und der Liber Pontificalis. Tel 1. Die Anfänge der Regierung Kaiser Leos III, Bonn, Rudolf Habelt, 2002.
SPIESER, Jean-Marie: «En suivant Eusèbe au Saint-Sépulchre», Antiquité Tardive, 22 (2014), pp. 95-103.
TAYLOR, Harold McCarter y TAYLOR, Joan: Anglo-saxon architecture, Cambridge, Cambridge University Press, 1965.
TREFFORT, Cécile: «Les inscriptions de Germigny et la production épigraphique de Théodulf d’Orléans», Bulletin du centre d’études médiévales d’Auxerre, 11, fuera de serie (2019), pp. 1-16 (https://journals.openedition.org/cem/16066). DOI: 10.4000/cem.16066.
URÍA RÍU, Juan: «Cuestiones histórico-arqueológicas relativas a la ciudad de Oviedo», Symposium sobre cultura asturiana de la Alta Edad Media (septiembre de 1961), Oviedo, Excmo. Ayuntamiento de Oviedo, 1967, pp. 261-327.
URÍA RÍU, Juan: «Las campañas enviadas por Hixem I contra Asturias (794-795) y su probable geografía», Estudios sobre la monarquía asturiana. Colección de trabajos realizados con motivo del XI centenario de Alfonso II el Casto, celebrado en 1942, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 19712, pp. 469-515.
URÍA RÍU, Juan: «Oviedo, capital de la monarquía. Tres conferencias sobre la historia medieval de Oviedo», Obra completa III. Estudios sobre Oviedo, Oviedo, Universidad de Oviedo-KRK, 2008, pp. 43-60.
VALDÉS GALLEGO, José Antonio: «La donación otorgada por Alfonso III a San Salvador de Oviedo en el año 908», Boletín del Real Instituto de Estudios Asturianos, 150 (1997), pp. 243-260.
VALDÉS GALLEGO, José Antonio: El Liber Testamentorum Ouetensis. Estudio filológico y edición, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 1999.
VALDÉS GALLEGO, José Antonio: «Iusti Liber (los Evangelios de Oviedo)», en GARCÍA LEAL, Alfonso (ed.): Las donaciones piadosas en el mundo medieval, Oviedo, Asturiensis regni territorium, 2012, pp. 453-482.
VERZONE, Paolo: L’archittetura religiosa dell’alto medioevo nell’Italia settentrionale, Milán, Esperia, 1942.
VIEILLARD-TROIEKOUROFF, May: Les monuments religieux de la Gaule d’après les oeuvres de Grégoire de Tours, París, Honoré Champion, 1976.
VIVES, José: Inscripciones cristianas de la España romana y visigoda, Barcelona, CSIC, 19692.
VIVES, José (edición crítica), y CLAVERAS, Jerónimo (estudio paleográfico de los códices): Oracional visigótico, Barcelona, CSIC, 1946.
WEBER, Winfried: «Überlegungen zur Rekonstruktion der konstantinischen Geburtskirche in Bethlehem», Antiquité Tardive, 22 (2014), pp. 105-110.
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
![Creative Commons License](http://i.creativecommons.org/l/by-nc/4.0/88x31.png)
Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-NoComercial 4.0.